دو سفرنامه‌ی نیما یوشیج

«طبیعت» در سفرنامه‌های بارفروش و رشت نیما

سجاد هجری

درامد

سفرنامه‌نویسی گونه/ژانری ادبی‌ست که امروزه، بسیار پسندیده و بالنده است (تامپسون: ۵). سفرنامه‌های فارسی کم نیست[۱] و آنان نیز که بفارسی گزارش شده، بسیارست[۲]. در این میان، برخی سفرنامه‌ها را بفارسی، ادیبان[۳] نگاشته‌اند که نام‌های بسیار آشنای «نیما یوشیج» (۱۲۷۶ تا ۱۳۳۸) و «جلال آل احمد»[۴] (۱۳۰۲ تا ۱۳۴۸) در میان معاصران، پررنگ و چشم‌نوازست و شاید جلال در سفرنامه‌نگاری نیز متأثر از نیما باشد. سفرنامه‌های این دو و بیش‌تر نیما، چندان توجه نقادان و پژوهشگران را بخود جلب نکرده که علت این کم‌اقبالی[۵]، نیازمند بررسی‌ست. در این پژوهش، تلاش بر آن‌ست که بازنمایی طبیعت در گزارشات یومیه‌ی دو سفرنامه‌ی بارفروش و رشت نیما بررسی شود و باید دانست که بررسی همه‌ی ابعاد آن دو، نیازمند هفتادمن کاغذست؛ زیرا پرجزئیات، گاهی ژرف و در هر موضوعی‌ست. در این دو سفرنامه طبیعت کم‌رنگ و مردم و فرهنگ پررنگ است؛ زیرا نیما بتعبیر خود، مسئولانه، بدنبال و در جستجوی روح‌شناسی[۶] شاعرانه‌ی مردم‌ست که ناقص‌ترین دانایی‌ها و دانستنی‌هاست. این دو سفرنامه بسیار خواندنی‌ست؛ ولی نیما در نگاشتنش گاه بی‌حوصله و میان خوف و رجاست.

سفرنامه‌نویسی گونه‌ای خودزندگی‌نامه‌نگاری

درباره‌ی زندگی «علی اسفندیاری»، «بزرگ استاد جاودانیاد» (اخوان ثالث: ۷)، فراوان نگاشته‌اند (حمیدیان: ۲۱)[۷]؛ ولی سفرنامه‌های[۸] «بارفروش» (بابل) و «رشت»ش، هر چند بخشی کوتاه از عمر[۹] اوست؛ اما زندگی‌نامه‌ای خودنوشت است[۱۰] که روزنه‌هایی اگر چه تنگ، در شناخت او می‌گشاید که اگر چه نظریه‌های «مرگ مؤلف»[۱۱] امروزه، نُقل و نَقل محافل علمی- ادبی‌ست[۱۲]؛ ولی شناختش در بررسی اشعارش بیش‌وکم، یاریگرست؛ زیرا دست‌کم، برخی را در همان بازه‌ی سفر نگاشته که بدان ایام تاریخ خورده[۱۳] و دور نیست که شعرش از رویدادهای آن روزها و احوالش، اثر پذیرفته باشد و جا دارد نقاد ادبی، آن چند شعر را در بستر روزنامه‌های زندگی شاعر نیز بررسد.

چندی و چونی گزارش‌های این دو سفرنامه

روزنگاشت‌های او از ۲۰ مهر ۱۳۰۷ تا ۲۴ اسفندش در بارفروش برای حدود ۴۴ روزوشب/شب‌وروز[۱۴] و از ۲۶ شهریور ۱۳۰۸ تا ۳ دی‌ماه آن در رشت برای ۱۵ روزست؛ یعنی برای بیش‌تر روزها قلمی نزده که علتش را از مقدمه‌ی سفرنامه‌ی بارفروش[۱۵] آشکارا می‌توان دریافت؛ زیرا او می‌نگارد: «من نمی‌نویسم مگر چیزهایی را که به‌نظر من[۱۶] تازگی داشته، با چشم دیده‌ام، یا شنیده‌ام و پس از تحقیق تعیین کرده‌ام» (یوشیج: ۱۳۷۹، ۴) که دو قید/وصف ۱٫ تازگی و ۲٫ قطعیت داشتن را برای چیزهایی که می‌نگارد، آورده است. او در سفرنامه‌ی بارفروش از آذر بی‌آن‌که دی و بهمن را طی کند، بپایان اسفند می‌رسد. گویا، در این دو ماه و اندی، چیزی تازه یا یقینی نیافته. در آغاز برای شب‌ها نیز می‌نگاشت؛ ولی آشکارست که پس از چندماه، اشباع شود و چیزی نو/تازه و ذکرپذیر نیابد.

نیما اگر چه تازگی را پافشارانه، قید گزارش‌های خود می‌داند؛ ولی گویا، «اهمیت» را بر خلاف مدعای تاریخ‌نگاران، چندان توجه ندارد؛ زیرا در آغاز یکی از یومیه‌هایش می‌نگارد: «بعضی گزارشات دیگر خود را بنویسم، بدون اینکه اول در مقدار اهمیت آن فکر کنم. زیرا انسان همیشه با چیزهای مهم مواجه نمی‌شود. اشیاء دارای اثرات مختلف و غیرمتساوی هستند. من سعی ندارم وقایعی راکه می‌نویسم تماما مبهم و عجیب باشند» (یوشیج: ۳۶) و آشکارا، از تفاوت گزارش‌ها در اهمیت پرده می‌گشاید و آن را توجیه می‌نماید. او می‌کوشید واقعیات را پوست‌کنده و بی‌دخل‌وتصرف نمایش دهد و نمی‌خواهد دروغ‌سازانه[۱۷] و منفعت‌خواهانه، برای اهمیت یافتن، چیزی بدان‌ها بیفزاید (همان و ۳۷).